Dworek w Toporowie.

Toporów jest to wieś w województwie mazowieckim, oddalona o 35 km od Białej Podlaskiej.

Udajemy się do niewielkiej wsi Toporów gdzie na północ od niej znajduje się niewielki dworek wzniesiony XVIII wieku przez hrabiego Ossolińskiego herbu „Topór”. Dojazd do dworku prowadzi asfaltową drogą przez wieś Toporów w kierunku północnym. Dalej za ostatnimi zabudowaniami wsi w miejscu gdzie kończy się asfalt musimy podążać prosto polną drogą a następnie przez groblę pomiędzy dwoma stawami. Dwór niegdyś był otoczony parkiem z alejkami spacerowymi. Obecnie zrujnowany dworek nie przedstawia się zbyt okazale, jego skrzydła pozbawione są dachu a najlepiej zachowana częścią budynku jest dwukondygnacyjny ryzality w jego środkowej części. Nas jednak jak zwykle zwabiła tu historia tego miejsca, którą chcielibyśmy w wielki skrócie również i Wam opowiedzieć.

Fragment mapy WIG PAS 40 SŁUP 35 ŁOSICE wyd. 1937 rok

Założycielem wsi w XVI wieku był marszałek dworu, starosta połocki, wojewoda trocki i wielki marszałek litewski Jan Zabrzeziński właściciel Międzyrzeca i Białej, który to nadał wsi nazwę „Chmiele”. W późniejszym czasie majątek przechodzi w ręce Ilniczów i Kiszków, którzy wznoszą w tym miejscu dwór obronny. Następnie Dwór przechodzi w ręce Józefa Ossolińskiego, który po wyburzeniu dworu Kiszków wybudował w jego miejsce nowy. Swojemu dworowi nadał nazwę Toporów, od swojego herbu rodowego „Topór”, zaś powstałą przy dworze wieś nadaje nazwę „Nowa Wieś”. Przy czym na podstawie mapy z 1839 roku „Topograficzna karta Królestwa Polskiego”, możemy się przekonać, że obie nazwy zarówno dworu „Toporów” jak i „Nowa Wieś”, znajdowały się jednocześnie w użyciu.

Obwałowania stawów, które przypuszczalnie są pozostałością dawnych obwałowań ziemnych dawnego dworu obronnego.

Następnym właścicielem dworu w Toporowie zostaje miecznik Kuszell, a następnie Toporów jako wiano Karoliny Kuszell, która wychodzi za mąż za Ignacego Wężyka trafia w ręce rodziny Wężyków. Ignacy Wężyk z powodu udziału w Powstaniu Listopadowym w 1830-1831 roku zmuszony był do emigracji.

W „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich wyd. 1880 r.”, znajdujemy taki o to opis Toporowa. „T., fol., pow. Konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki, odl. 24 w. od Konstantynowa, ma 11 dm., 159 mk., gorzelnię i wiatrak. W 1827 r. było 10 dm., 60 mk. Dobra Toporów i Chotycze (własność Wężyka Seweryna) składały się w r. 1885 z fol.: T. i Chotycze, rol. mr. 2168: fol. T. gr. or. i ogr. mr. 598, łąk mr. 157, past. mr. 4, lasu mr. 61, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, z drzewa 22; płodozm. 4-pol.; fol. Chotycze gr. or. i ogr. mr. 489, łąk mr. 21, lasu mr. 794, nieuk. mr. 27: bud. mur. 1,z drzewa 9; płodzm. 10-pol.; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły: wś Chotycze os. 35, mr. 340; wś Nowa Wieś os. 9, mr. 174; wś Ławy os. 20, mr. 277; wś Jeziory os. 4, mr. 113; wś Łużki os. 5, mr. 2. Br. Ch.”. W tekście zachowano oryginalną ówczesną pisownię.

Natomiast w gazecie „Podlasiak” No 27. z dnia 7 lipca 1930 roku. Odnajdujemy „Obwieszczenie”, Komornika Sądowego na powiat Konstantynowski, J. Gałach o sprzedaży dóbr ziemskich pod nazwą „Toporów” położonych w gminie Świniaków , pow. Konstantynowskiego, na zaspokojenie należności firmy „Hega Spółka z ogr. odp. W Warszawie i firmy „Holfiag Holding A. G.” w Zurychu. Gdzie czytamy następujący opis majątku Toporów. „zawierających w sobie 547 morgów 160 prętów różnego rodzaju ziemi, należących do Marji z Węglińskich Życkiej oraz istniejących na takowych zabudowań mianowicie: domu dworskiego parterowego (dawny pałac) murowanego, krytego gontem, domu również dla służby drewnianego, krytego gontem, domu również dla służby, z wapna i kamienia polnego, krytego słomą, domu także dla służby, z piasku i wapna, krytego słomą, stodoły z kamienia i desek, krytej deskami oraz innych zabudowań gospodarczych, ruchomości, stanowiących nieruchomość ze swego przeznaczenia i innych przynależności szczegółowo wymienionych w opisie”. W tekście zachowano oryginalną ówczesną pisownię.

Dość szczególnym okresem dla dworku w Toporowie są lata II wojny światowej w tym czasie dworek zamieszkiwany jest przez dwie Panie Winnicką i Zaborowską. Obie Panie straciły synów w 1944 roku, jako pierwszy ginie w dniu 30. 06. 1944 roku partyzant z ochrony dowódcy Oddziału Partyzanckiego „Zenona”, Władysław Zaborowski pseudonim „Rymsza”. Tego dnia dochodzi do jednej z większych bitew partyzanckich we wsi Jeziory gdzie oddział został otoczony przez oddziały zorganizowanej niemieckiej obławy przeciwko partyzantom. W tym czasie dowódca 34 P. P Zenon przebywał we dworze w Chotyczach wraz z obstawą, w której znajdował się Władysław Zaborowski w trakcie przebijania się przez kordon niemieckiej obławy z Chotycz w kierunku wsi Łuzki „Rymsza”, dostaje śmiertelny postrzał w brzuch.

Następnego dnia 1. 07. 1944 roku Niemcy w odwecie za przegraną bitwę pod Jeziorami dokonują egzekucji ludności cywilnej w przydrożnym rowie w Chotyczach. Wśród rozstrzelanych znalazł się 19 letni Andrzej Winnicki syn drugiej Pani zamieszkującej we dworze w Toporowie.

Pomnik na polach w Chotyczach upamiętniający stoczoną tu walkę w dniu 30. 06. 1944 roku.

Okres powojenny dla dworku w Toporowie również nie przedstawiał się zbyt szczęśliwie pozostający bez opieki budynek stopniowo niszczeje, pomimo iż został wpisany do rejestru zabytków.

Na zakończenie naszej opowieści jeszcze jedna ciekawostka, którą udało mi się odnaleźć w sieci na temat Toporowa. W „Tygodniku Siedlecki TV Wschód” pojawił się artykuł z dnia 03. 06. 2008 roku z którego dowiadujemy się że na terenie parku w Toporowie mają ruszyć pierwsze badania terenu parku mające dać odpowiedź na pytanie czy w dworku w Toporowie NKWD mordowało Polaków.

Na murach Sanktuarium w Leśnej Podlaskiej znajduje się tablica upamiętniająca Żołnierzy Oddziału Partyzanckiego „Zenona” 34 P. P. 9 Podlaskiej D. P. Armii Krajowej. Wśród wymienionych widnieje nazwisko Kazimierz(?) Zaborowski pseudonim „Rymsza”.

Źródła:

- Wykorzystano fragment mapy WIG PAS 40 SŁUP 35 ŁOSICE wyd. 1937 rok.

- „Topograficzna karta Królestwa Polskiego” wyd. 1839 rok.

-„Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich”. Wydany pod Redakcyą Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, wyd. 1880 r.

- „Podlasiak” No 27. z dnia 7 lipca 1930 roku.

- Sławomir Kordaczuk „Podlaskim Szlakiem Oddziału Partyzanckiego Zenona”. Wyd. 2007 r.

- Internet http://www.polinow.pl/toporow_chotycze-toporow_dzieje

- Internet http://old.tygodniksiedlecki.com/artykuly.php?id=3620

- Własne ustalenia i obserwacje.